Стереотипите во Гостивар
Гостивар е град богат со различности и три етникуми живеат во него со векови: Албанци (околу 55%), Македонци (околу 21%) и Турци (околу 13%). Какви стереотипи имаат гостиварчани за својот етникум и за другите етникуми во нивниот град? За да го одговориме ова прашање, им дадовме прашалници на средношколците од Гостивар. Прашањата беа извлечени од моделот на стеротипи (Fiske et. al. 2002), нашироко користена метрика во психологијата. Секое прашање ги прашува учениците како другите околу нив ги карактеризираат луѓето од различни етникуми. На пример, едно прашање гласи: „колку се [Македонците] образовани?“ Ваквите прашања ги поставивме за сите поголеми етникуми во Гостивар (Македонци, Албанци, Турци и Роми), а учениците одговараа на скала од 1 (најмалку) до 5 (највеќе). На учениците им поставивме прашања за 6 карактеристики на секој етникум, од кои создадовме две димензии. Првата димензија е колку се компетентни, за која зедовме просек од прашањата за колку луѓето од секој етникум се компетентни, самоуверени, економски успешни, и образовани (4 прашања). Димензијата колку се топли зема просек од прашањата за колку луѓето се топли и искрени (2 прашања).
Четири видови на стереотипи: сожалување, восхит, презир, и завист.
Овие две димензии дефинираат четири видови на стереотипи (сликата десно). Првиот вид е стереотип на сожалување (paternalistic): ова се групите во општеството кои луѓето ги перцепираат со висока топлина, но со ниска компетенција, на пример, старите луѓе или луѓето со попречености. Луѓето кои се перцепирани со ниска компетентност, но и со ниска топлина, го формпираат стереотипот на презир (contemptuous). Во САД на пример, вакви перцепции имаат за сиромашните луѓе, и за оние кои примаат социјална помош. Третиот вид е стереотип на восхит (admiration), во кој припаѓаат групите кои луѓето ги перцепираат како пријателски — овие групи имаат висока компетентност и висока топлина. Последниот вид на стереотип е завидниот (envious), за групите кои се перцепирани со висока компетенција но ниска топлина — ова се групите кои се типично перцепирани како закана или конкуренција на сопствената група.
На сликите подолу се прикажани резултатите од одговорите на средношколците. Секоја од трите слики ги прикажува одговорите на учениците од различни наставни јазици: Македонци (лево), Албанци (средина), и Турци (десно). Секоја точка во графиците претставува како учениците го перцепираат етникумот со означената боја: Македонците (зелена), Албанците (портокалова), Турците (сина), и Ромите (бордо). Позицијата на секоја точка ја опишува перцепцијата за тој етникум. Хоризонталната оска ја претставува димензијата за компетентност: што подесно е точката на етникуот, толку повеќе се перцепирани како компетентни. Колку се топли луѓето од секој етникум е опишано на вертикалната оска: колку повисоко е точката, толку повеќе се перцепирани како топли.
Од овие слики можеме да извадиме 3 главни заклучоци.
Сите се восхитуваат на своите, а ги презираат Ромите
Од графиците подолу можеме да забележиме дека секој етникум смета дека нивната група е најтопла и најкомпетентна, што значи дека стереотипот према својот етникум е оној на восхит. Од друга страна, сите сметаат дека Ромите имаат најмала компетентност и се најмалку топли, што соодветствува со стереотипот на презир. Ромите се историски исклучена и дискриминирана група во Македонија, и овој стереотип (како и оној за сиромашните во САД), не е изненадувачки.
Македонците и Албанците имаат симетрични стереотипи
Ставовите на Македонците и Албанците за другите се пресликуваат симетрично. Како што забележавме, и Македонците и Албанците се восхитуваат на својот етникум, а ги презираат Ромите. Македонците и Албанците се перцепираат меѓусебно со стереотип на завист: Македонците сметаат дека Албанците имаат висока компетенција но ниска топлина, а истото мислење го имаат и Албанците за Македонците. Ова не треба да не изненади, оти стереотипот на завист се јавува често меѓу групи со историја на конфликт. Интересно е што и Македонците и Албанците имаат подобро мислење за Турците, кои сметаат дека се потопли. Стереотипите на Македонците и Албанците кон Турците се поблиску до восхит, отколку до завист или презир, што значи дека ги перцепираат повеќе како сојузници отколку како конкуренти.
Турците - тампон зона помеѓу Македонците и Албанците?
Турците имаат слични стереотипи за Македонците и Албанците, и сметаат дека двете групи имаат средна компетентност и топлина — не толку многу топли и компетентни како Турците, но не и толку малку како Ромите. Интересно е што Турците имаат многу слични мислења за Македонците и Албанците, дури и сметаат дека Македонците се малку покомпетентни и малку потопли. Ова е спотивно од она што го очекував. Пред да ги анализирам податоците, мислев дека Турците и Албанците се поблиску меѓу себе отколку со Македонците, највеќе затоа што делат иста религија и има доста мешани бракови меѓу Турци и Албанци во Гостивар. Но, се чини дека Турците слично ги гледаат Албанците и Македонците (а и Албанците слично ги гледаат Македонците и Турците!). Ова дава слика за Турците како тампон-зона помеѓу Македонците и Албанците во Гостивар — сојузници со две групи кои се компетитивни меѓу себе.
Турците како тампон зона може да играат доста корисна улога во општеството. Растејќи во Гостивар, често слушав дека конфликтот во 2001 го одминал градот — според кажувања, нити еден куршум не бил испукан во Гостивар*. Ова е можеби резултат на повеќе фактори, но дел од приказната може да ја играат Турците така што амортизираат ескалација на конфлит и целосна поделба на општеството. Ова не е случај во градови каде што Македонците и Албанците се поголеми групи без трет етникум кој би служел како тампон зона, како на пример во Тетово или Куманово. Сличен феномен е откриен во Индонезија: во места каде што живеат поголем број на помали етнички групи има помалку конфликт (наспроти места каде што живеат помал број на поголеми етнички групи).
Резултатите од нашата анкета се дескриптивни, но мотивираат додатни прашања кои отвараат можности за нови политики. Како можеме најдобро да го зголемиме соживотот во Гостивар? Одговорот на ова прашање мора да започне со добро разбирање на динамиката меѓу гостиварските етникуми.
Исправка: По објавата на блогот, дознав дека во Гостивар имало инцидент за време на конфликтот во 2001, во кој Албански милитанти убиле двајца Македонски резервисти. И покрај ова, се чини дека обемот на конфликт во Гостивар е многу помал наспроти други мешани градови како Тетово и Куманово.
